İSLAM DÜNYASINDA MEDRESELER: VERİTABANI OLUŞTURMA VE MEKANSALLAŞTIRMA PROJESİ
AMAÇ
Cami ya da mescit İslam’ın ortaya çıkışından itibaren birer ibadet mekanı olmanın yanında yaklaşık üç asır boyunca İslam ilim geleneğinin en önemli merkezi olarak faaliyet göstermiştir. IV/X. asırdan itibaren ise yeni bir eğitim mekanı olarak “medrese” ortaya çıkmış, medreseler söz konusu dönemi takiben İslam dünyasının hemen hemen bütün coğrafyalarında yaygınlık kazanmış ve modern zamana kadar en önemli ilim merkezleri olarak varlığını sürdürmüştür. Medrese ilmî, dinî, siyasi, iktisadi vb. hayatın her alanıyla yakından ilgili bir kurum olduğundan tarih boyunca hemen her kesim tarafından benimsenmiş, desteklenmiş ve yaygınlaştırılması için çaba harcanmıştır. Söz konusu projeyle tarih boyunca İslam coğrafyasında başta medrese olmak üzere dârülhadis, dârülkurân ve hankah gibi bir şekilde ilmî faaliyetin sürdürüldüğü kurumların tespiti hedeflenmektedir.
KAPSAM
Proje en geniş çerçevede İslam tarihi boyunca ve İslam’ın bütün coğrafyalarında ortaya çıkmış bütün medreseleri içine almayı hedeflemektedir. İslam tarihinin belirli coğrafyalara ayrılarak ele alınmasının planlandığı projede, Mağrip-Endülüs, Meşrık, Horasan, Anadolu, Balkan, Hint ve Uygur-Çin medreseler için temel coğrafi çalışma alanları olarak tespit edilmiştir. Projenin verimi açısından bir pilot çalışma öngörülmüştür. Pilot çalışma aşamasında Meşrık coğrafyasında Mısır ve Şam bölgesi medreseleri ele alınacak ve miladi 1000-1300 yılları arasında söz konusu bölgede kurulmuş olan medreseler ve diğer eğitim mekânları tespit edilmeye çalışılacaktır. Dolayısıyla ilk olarak Dımaşk, Kahire, Halep, Kudüs, Hama, Humus gibi önde gelen şehirlerde kurulmuş olan medreselerin tespiti amaçlanmaktadır.
TEMEL KAYNAKLAR
Ele alınması planlanan coğrafyalara dair İslam tarihinde telif edilmiş bütün kaynak türleri projenin kaynakları arasında yer almaktadır. Bu açıdan özellikle genel tarihler, kronikler, şehir ve bölge tarihleri, tabakât ve terâcim türü eserler, coğrafya kitapları projenin başlıca kaynaklarını teşkil etmektedir. Her dönem ve coğrafyaya dair kaynak türü ve sayısı farklılık arz edebileceğinden çalışmanın temel amacı olan medreselerin tespitine doğrudan yardımcı olacak kaynaklara öncelik tanınacaktır. Diğer taraftan modern çalışmalardan da istifade edilmesi planlanmakta, belirli bir bölgede yer alan medreseler üzerine yapılmış tez, kitap, makale, ansiklopedisi maddesi gibi çalışmalar proje kapsamında değerlendirilecektir.
Projede pilot olarak ele alınması planlanan Mısır ve Şam bölgesi için bu coğrafyalarda kurulan ilmî müesseselere müstakil başlıklar altında değinen öncelikle Nu‘aymî’nin ed-Dâris fî târîhi’l-medâris ve Dûrü’l-Kur’ân, Makrizî’nin el-Mevâiz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtati ve’l-âsâr, İzzeddin İbn Şeddâd’ın el-A‘lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre, Uleymî’nin el-Ünsü’l-celîl fî târihi’l-Kuds ve’l-Halîl gibi eserler ele alınacaktır. Bunula birlikte konuyla irtibatlı olarak Michael Chamberlain’ın Ortaçağda Şam’da Bilgi ve Sosyal Pratik, Harun Yılmaz’ın Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese, Jonathan Berkey’nin Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali, Esra Atmaca’nın Halep’te İlmî Hayat, Bedreddin Basuğuy’un Selahaddin Eyyûbi Döneminde İlmî Faaliyetler, Hasen Abdülmehdî’nin, el-Medâris fî Beyti’l-Makdis fi’l-asreyni’l-Eyyûbî ve’l-Memlûkî: devruha fi’l-hareketi’l-fikriyye gibi eserler başta olmak üzere bir şekilde ele alınan dönemin ilmî kurumlarına yer veren modern çalışmalar da değerlendirilecektir.
YÖNTEM
Proje, bir pilot çalışma ile akabinde dönemsel ve bölgesel fazlara bölünerek yürütülecektir.
Pilot proje aşamasında yukarıda belirtilen dönem ve bölge kapsamı dikkate alınarak öncelikle medreselere dair kaleme alınmış, tez, kitap, makale gibi modern çalışmalar ele alınacak ve bu eserlerde yer alan medreselere ulaşılmaya çalışılacaktır. Daha sonra ise hem bu çalışmalardan elde edilen bilgileri teyit hem de mevcut bilgi eksiklerini ortadan kaldırmak amacıyla klasik kaynaklara müracaat edilecektir.
Modern çalışma ve kaynaklardan elde edilen bilgilerden bir medrese veritabanı oluşturulacaktır. Veritabanında her bir medrese için medresenin adı, kurulduğu şehir, kuruluş tarihi, vâkıfı, türü, bulunduğu şehir, mezhebî mensubiyeti, müderrisleri ve ilmî mansıbları, vakıf gelirleri, talebe sayıları gibi çeşitli başlıklar oluşturulacak ve bir medrese hakkında ulaşılan bilgiler sistemli bir şekilde kaydedilecektir.
Son aşamada bu veritabanı, istatistiki ve coğrafi bilgi sistemleri yöntemleri ile tarihsel ve mekânsal olarak analiz edilecektir.
Pilot çalışma sonucuna göre sonraki fazların dönemsel ve bölgesel fazları netleştirilecek ve çalışma takvimlendirilecektir.
LİTERATÜRE KATKILARI 2. Medrese geleneğinin genel olarak İslam ilim müesseseleri ya da mekanları içerisinde sahip olduğu konum ve öneme dair somut mukayeseler yapabilmeye imkan tanıyacak şekilde medreseleşmeye dair istatistiki verilerin temini.
3. Medreselerin hangi coğrafi bölgelerde yoğunlaştığı ya da daha az benimsendiği ve bunun sebeplerine dair çıkarımlarda bulunulması.
4. Medrese vâkıflarının sosyal ve siyasi statüleri ile medreselerin kuruluşunun hangi zümrelerle ilişkilendirilebileceğine dair verilerin elde edilmesi. Bu durumun bir taraftan medreselerin iktisadi ve fiziki yapılarına diğer taraftan ise ulema-siyaset ilişkilerine etkisi üzerine değerlendirmelere imkan tanıyacak malumata ulaşılması.
5. İlmî müesseslerin çeşitliliğinin tespiti ve müesseselerle ilimler arasında somut ilişkilerin kurulabilmesine imkan sunabilecek verilerin elde edilmesi.
6. Medrese müderrisleri üzerine gerçekleştirilecek çalışmalar için ön bilgilerin elde edilmesi. Buradan hareketle ulemanın ilmî seyahatleri, mekânsal etkileşimleri, ilmi ve siyasi zümrelerle ilişkileri, bir takım ilmî pratiklerinde değişim ve dönüşümlerin meydana gelip gelmediğinin tespiti gibi konularda birtakım çıkarımlarda bulunabilmeye zemin hazırlanması.
7. Çeşitli ilimlerde şöhret bulmuş önde gelen alimlerin ilmî faaliyetlerini hangi ölçüde medresede devam ettirmeyi tercih ettiklerine dair istatistiklerin oluşturulması.
YAYIN- ÇIKTI
1. Pilot çalışma aşamasının sonuçlarına dair bir sunum.
2. Pilot çalışma da dahil her bir fazın sonuçlarına dair rapor.
3. Çalışmanın bütünü tamamlandığında proje, bir kitap olarak yayınlanacaktır.
4. İstenirse web sitesi olarak İslam dünyası medreseleri veritabanı sanal ortamda, güncellenmeye ve etkileşime açık olarak paylaşılabilecektir.